Fiillerde Kip (Zaman)
Fiilin Kipi Nedir?
Eylemlerin bir hareketi, oluşu, durumu ortaya koyuşu; bazen bunlar bir başkasına haber verme şeklinde olur, bazen bir koşula bağlanır, bazen istenen bir durum anlatılır. Buna fiilin kipi denir.
Türkçe’de kipler; haber kipleri ve dilek kipleridir.
1. Haber (Bildirme) Kipleri
Çekiminde kesin bir zaman ifadesi olan fiiller haber kipindedir. Haber kiplerinin beş çekimi vardır. Bunları çekimleriyle birlikte gösterelim.
a. Bilinen geçmiş zaman : Eylemin yapılışının kesin olarak bilindiğini gösteren kiptir. Bu kip “-dı, -di, -du, – dü; -tı, -ti,-tu, -tü..” eki ile yapılır.
Türkçe’de üçü tekil, üçü çoğul olmak üzere altı kişi vardır. Bu kişilere göre örnek bir çekim yapalım.
I. Tekil Kişi ® Sar – dı – m
II. Tekil Kişi ® Sar – dı – n
III. Tekil Kişi ® Sar – dı
I. Çoğul Kişi ® Sar – dı – k
II. Çoğul Kişi ® Sar – dı – nız
III. Çoğul Kişi ® Sar – dı- lar
Görüldüğü gibi fiiller altı kişiye göre çekimlenir.
b. Öğrenilen geçmiş zaman : Bildirilen işin yapıldığını, başkasından duyma şeklinde ifade eden kiptir. Bu çekimin eki “-mış, – miş, -muş, -müş“tür.
Kır – mış – ım
Kır – mış – sın
Kır – mış
Kır – mış – ız
Kır – mış – sınız
Kır – mış – lar
c. Şimdiki zaman : Eylemin söylendiği anla yapıldığı anın bir olduğunu ifade eder. Bu çekimin eki “-yor”dur.
Çalış – (ı)yor – um
Çalış – (ı)yor – sun
Çalış – (ı)yor
Çalış – (ı)yor – uz
Çalış – (ı)yor – sunuz
Çalış – (ı)yor – lar
Parantez içinde gösterilen yardımcı ses, ünlüyle biten fiillerde görülmez: “Soru – yor”
Fiile şimdiki zaman anlamı veren bir diğer ek de “-makta, -mekte” dir. Bu ek mastar ekiyle “-de” hal ekinin kaynaşmasından oluşur. Bu ek şimdiki zaman anlamı veriyor.
Ser – mekte – y – im
Ser – mekte – sin
Ser – mekte
Ser – mekte – y – iz
Ser – mekte – siniz
Ser – mekte – ler
d. Gelecek zaman : Eylemin, söylendiği andan sonra yapılacağını ifade eder. Bu çekimin eki “-acak, -ecek“tir.
Kal – acak – ım (kalacağım)
Kal – acak – sın
Kal – acak
Kal – acak – ız (kalacağız)
Kal – acak – sınız
Kal – acak – lar
Not : “k” sesinin “ğ”ye dönüştüğüne dikkat etmelisiniz.
e. Geniş zaman : Fiilin herhangi bir zamanda yapılabildiğini ifade eden kiptir. Bu çekimin eki “-r, -ar, -er”dir.
Sor – ar – ım
Sor – ar – sın
Sor – ar
Sor – ar – ız
Sor – ar – sınız
Sor – ar – lar
2. Dilek (İsteme) Kipleri
Bu kiplerde zaman anlamı olmaz. Bu kipler bir isteği, arzuyu gibi durumları bildirir. Örneğin; “bilmeliyim” sözünde bu işin ne zaman yapılacağı değil, bilmenin arzu edildiği anlatılmak isteniyor. Dilek kiplerinin dört çekimi vardır.
a. Gereklilik kipi : Eylemin yapılması gerektiğini ifade eden kiptir. Gereklilik kipinin eki “-malı,-meli”dir.
Yap – malı – y – ım
Yap – malı – sın
Yap – malı
Yap – malı – y – ız
Yap – malı – sınız
Yap – malı – lar
Gereklilik kipi bazı hallerde cümleye ihtimal anlamı da katar.
“Işıkları sabah örtmeliyiz.” cümlesine gereklilik anlamı katan kip,
“Işıkları sabah örtmeli.” cümlesine ihtimal anlamı katmıştır.
b. Şart kipi (dilek – koşul) : Bazı cümlelerde dilek, bazılarında koşul anlamı katan fiil çekimini gösterir. Eki “-sa, -se”dir.
Bul – sa – m
Bul – sa – n
Bul – sa
Bul – sa – k
Bul- sa – nız
Bul – sa – lar
Şart kipi cümleye bazı ek anlamlar da katar.
“Zil çalsa da çıksak.” cümlesinde istek,
“Salgın bitse rahatlayacaktı.” cümlesinde koşul anlamı verir.
c. İstek kipi : Fiillere “-a, -e” eki getirilerek yapılır.
Gül – e – y – im (-eyim)
Gül – e – sin
Gül – e
Gül – e – lim
Gül – e – siniz
Gül – e – ler
En çok birinci tekil ve birinci çoğul şahıslarda kullanılır.
“Sizinle yarın buluşalım.”
“Ben de sizinle yürüyeyim.” cümlelerinde bu kipi görüyoruz.
d. Emir kipi : Eylemin yapılması gerektiğini buyruk şeklinde bildiren çekim halidir. Birinci tekil ve birinci çoğul şahsın emir çekimi olmaz.
Emir kipinin çekimi kişi ekleri ile yapılır.
1. tekil kişi ……
2. tekil kişi – Bul
3. tekil kişi – Bul – sun
1. çoğul kişi ……..
2. çoğul kişi – Bul – un (bul – unuz)
3. çoğul kişi – Bul – sunlar
Görüldüğü gibi emir kipinin birinci tekil ve birinci çoğul şahıslarında çekimi olmuyor.
